101 жыл халифатсыз: Ататюрк Түркияны қалай өзгертті
Дәл 101 жыл бұрын, 1924 жылдың 9 наурызында, Түркия ресми түрде зайырлы мемлекетке айналды. Осы күні Мұстафа Кемал Ататүрік халифатты жойып, шариғат істері министрлігін таратты және дінді мемлекеттің ісінен толығымен бөлді. Бұл қадам ел тарихындағы маңызды кезеңге айналып, оның саяси және әлеуметтік құрылымын мәңгілікке өзгертті.
Қоғамды өзгертуші реформалар
Негізгі өзгерістердің бірі араб әліпбиін латын әліпбиіне ауыстыру болды – бұл қадам Түркияны Батыс әлеміне жақындатып, тіл үйренуді жеңілдетті.
Алайда ең революциялық қадам әйелдердің жағдайын жақсарту болды. Ел тарихында алғаш рет көп әйел алуға тыйым салынды, әйелдер қоғамдық көліктерде еркектермен тең пайдалану құқығына ие болды, білім алу, дауыс беру және билік органдарына сайлану құқығына ие болды. Сондай-ақ дәстүрлі паранджа жойылды, бұл Ататүрік үшін ұлтты ескірген дәстүрлерден босату символы болып саналды.
«Әйелдердің бет-аузының жабылуы біздің ұлтымызды күлкіге айналдырады», – деп мәлімдеген болатын Ататүрік.
Мұстафа Кемаль ислам дініне қарсы болмағанымен, оны консерватизм мен жалған діни ағымдардан тазартуды мақсат тұтты. Молдаларға саясатқа және қоғамдық өмір мәселелеріне араласуға тыйым салынды, олардың әрекеттері қатаң бақылауға алынды. Бұл дін өкілдерінің қарсылығын туғызды, бірақ Ататүрік модернизация мақсатынан бас тартқан жоқ.
Араб елдерінің дұшпандық көзқарасы
Түркияның реформалары араб әлемінде қатты сынға ұшырады. Осман империясының билігінде ұзақ уақыт болған елдер Түркияны жақтырмайтын, ал халифаттың жойылуы осы жаулықты ашық дұшпандыққа айналдырды. Араб жетекшілері олар исламның нағыз мұрагерлері екенін айтып, Түркияны дінге қарсы жат ағымдардың көзі деп санады.
Жаратылыс солай болды, 100 жылдан соң, дәл сол араб елдеріне Криштиану Роналду мен Неймар келеді, ал Сауд Арабиясында алкогольге қатысты шектеулер ішінара жойылады. Бір ғасыр өткенде ислам әлемі өз өзгерістерін бастайды деп кім ойлаған?
Жаңа ұлттық идентичность
Ататүріктің ең үлкен жетістіктерінің бірі – біртұтас түрік ұлттық санасының қалыптасуы болды. Осман империясында "түрік" сөзі екінші сортты ұғым ретінде саналатын, ал реформалардан кейін Кемаль мақтанышпен:
«Түрік болу қандай бақыт!» – деп айтатын.
Ел аумағында тұратын барлық этникалық топтар – қарақалпақтар, түрікмендер, ногайлар, әзірбайжандар – ресми түрде түріктер деп жарияланды. Бұл ұлтты біріктіруге көмектесті, бірақ этникалық әртүрлілікті жойды.
Зайырлы білім беру жүйесі
Ататүрік барлық медреселерді жаба отырып, міндетті тегін зайырлы білім беруді енгізді. Бұл білімге миллиондаған адамдардың қолжетімділігін қамтамасыз етті, бірақ діни білім беруді толықтай жойды, бұл әлі күнге дейін Түркия қоғамында талқыланып келеді.
Медальдің кері жағы
Әр реформаның, әр медальдің кері жағы болады. Көптеген тарихшылар Ататүрікті Батыстың жобасы ретінде қарастырады, себебі Батыс оның көмегімен негізгі бәсекелесі – Осман империясын ыдыратты деп есептейді. Түрік мәдениетін ұлттық деңгейде жаңғырту мен батыс қоғамына интеграцияланудағы жетістіктеріне қарамастан, осы реформалардың салдары Түркия қоғамының вестернизациясына алып келді.
Бүгінгі күні Түркия Шығыс пен Батыстың арасында тұр. Араб елдерінен айырмашылығы, Түркияда ЛГБТ-парадтар жиі өткізіледі (ал, мысалы, Бахрейн мен Иорданияда бір жынысты неке заңдастырылған). Ал Роналду мен Неймар Түрік клубтарында діни себептермен емес, тек қана Түрік клубтарының қаржылық мүмкіндіктерінің шектеулі болуына байланысты ойнамайды, Сауд Арабиясындағы клубтардан айырмашылығы.
Сонымен, Ататүрік жобасы зайырлы қоғамның триумфы болды ма, әлде Батыстың ислам империясын жою құралы ма? Бұл сұрақ әлі күнге дейін талқыланып келеді. Бірақ бір нәрсе анық – Мұстафа Кемаль Түркияны (және кейбір басқа елдерді) мәңгі өзгертіп жіберді.
Редакция басқа көздерден алынған, жіберілген немесе алынған материалдардың мазмұны мен дұрыстығына жауапты емес. Мұндай материалдарды жариялау тек ақпараттық мақсаттарға арналған және олардың мазмұнын автоматты түрде растауды немесе мақұлдауды білдірмейді.